Манас таануу

Манас эпосун изилдеген окумуштуулар

(1835–1865)
ВАЛИХАНОВ ЧОКАН ЧИНГИЗОВИЧ

Валиханов Чокан Чингизович (Мухаммед-Ханафия) Чыңгызович (1835-ж. Казакстандын азыркы Кустанай обл., Жети-Көл районундагы Кушмурун кыштагы – 1865-азыркы Талды-Коргон обл., Алтын-Эмел кыштагы) – казак элинин туңгуч илимпозу-этнограф, фольклорчу, тарыхчы, тилчи, демократ-агартуучусу.

Абрамзон Саул Матвеевич (1905–1977)

Саул Матвеевич Абрамзон 1905-жылы 5-июлда мурунку Орел губерниясынын Дмитров шаарында кол өнөрчү саат мастеринин үй-бүлөсүндө туулган. 1922-жылы совет мектебинин II баскычын бүтүргөн. Ошол жылы Ленинград айыл чарба институтуна кирген. Бирок, 1924-жылы ал окуу жайынан Ленинград университетинин түрк адистер бөлүмүнө которулган. Анын жетекчилери көрүнүктүү этнограф түркологдор А.Н. Самойлович, С.Е. Малов болгон.

Саул Матвеевич студенттик жылдары өз демилгеси менен эки жолу этнографиялык саякатка барган. 1924-жылы Ярославль губерниясынын Пошехоно-Володарский уездинде, 1925-жылы Кыргыз Автономиялуу облусунун Каракол округунун этнографиялык экспедициясында болгон. Ал эми 1926-жылы Кыргыз Илимий Комиссиянын чакыруусу менен Кыргызстанга иштөөгө келген. Ушул мезгилден тартып Саул Матвеевичтин илимий жана педагогикалык иши Кыргызстан менен байланышкан. Ал эмгек жолун облустук музейдин илимий кызматкерлигинен баштаган. Андан кийин адегенде Кыргыз АССР эл комиссарлар советинин алдындагы Край таануу боюнча илим изилдөө институтунун директорунун орун басары, анан институттун «Адам» секциясынын жетекчиси болгон. Мындан тышкары Мамлекеттик музейдин илимий катчысы катары иштеген. Андан соң Саул Матвеевич Кыргыз эл агартуу комиссариатынын алдындагы Чыгыш таануу институтунун директорунун милдетин аткарган. 1931-жылы анын директорлугуна дайындалган. Бирок ошол эле жылы турмуш шартына байланыштуу Ленинград
шаарындагы Миклухо-Маклай атындагы этнография институтунун бөлүмүнө которулуп, анын Орто Азия, Казакстан жана Кавказ элдеринин этнография секторун өмүрүнүн аягына чейин жетектеген.

Саул Матвеевич советтик этнографиядан биринчи болуп «Манас» эпосун этнографиялык жагдайда изилдөө проблемасына жол ачкан. Ал кыргыздардын көп кырдуу тиричилигиндеги, салт-санаасындагы унут болуп кеткен көптөгөн этнографиялык кызык окуялардын, фактылардын «Манас» эпосунда чагылышы эпостун этнографиялык булак катары теңдешсиз материал берерин жана аларды изилдөө кыргыз маданиятынын тарыхын, анын ар түрдүү этаптарын ретроспективдүү түрдө эң байыркы элементтерин ачууга мүмкүндүк берет деп белгилеген. Анын бул багыттагы эмгектери «Кыргыздар жана алардын этногенетикалык жана тарыхый-маданий байланыштары» деген фундаменталдуу
монографиясында жана «Баатырдык «Манас» эпосу кыргыз маданиятынын эстелиги», «Кыргыздын баатырдык «Манас» эпосу – этнографиялык булак», «Кыргыздардын «Манас» эпосундагы этнографиялык сюжеттер», «Кыргыздардын аскер уюмунун жана техникасынын белгилери», «Кыргыздардын уул асырап
алуу салты» ж. б. макалаларында жарыялаган. Ал минтип жазат: «Кыргыздардын баатырдык эпосу «Манастын» мазмуну менен алдын ала, бирок азырынча жалпы мүнөздө болгон таанышуу оозеки эл чыгармачылыгынын көлөмү боюнча залкар казынасы зор көркөмдүк баалуулукка гана болбостон, кыргыз элинин өткөндөгү бай саясий жана жоокердик турмушун чагылдырган өзүнчө бир поэтикалык жылнама
гана болуп саналбастан, ошондой эле өтө бай этнографиялык булак, кыргыздардын элдик маданиятынын оригиналдуу эстелиги да болуп саналарына бизди ишендирип олтурат». Дагы бир жеринде «Манас» эпосу кыргыздардын дүйнөгө көз карашын жана турмуш тиричилигинин көптөгөн тараптарын баяндап жазууга мүмкүндүк берүүчү мол этнографиялык материалды камтып турат. Ал материал эпостун «Манастын төрөлүшү жана балалык чагы», «Манастын Каныкейге үйлөнүшү», «Көкөтөй кандын ашы», «Манастын өлүмү жана аны көмүү» жана башка эпизоддордо алда канча толук берилген» – деп жазып, өзү көрсөткен эпизоддордун ар бирине өз алдынча токтолуп, кеңири этнографиялык анализ жасайт.

Саул Матвеевич кыргыз оозеки чыгармачылыгынын ичинен айрыкча көңүлдү «Манас» үчилтигине бөлүп, ага этнограф гана эмес, фольклорист катары да кеңири изилдөөлөрдү жүргүзүп, бир нече баалуу макалаларды арнаган.
«Манас» кыргыз элинин өзүнүн көз каранды эместиги үчүн күрөшүнүн гениалдуу көркөм эстелиги болуп саналат. Манастын өзүнүн жана анын баатырлары – Бакайдын, Чубактын, Сыргактын образында элдин эң мыкты белгилери: баатырдыгы, эркиндик сүйүүсү, коюлган максатка жетишүүдө көшөргөндүк
камтылган. Саул Матвеевич Абрамзон «Манаска» мына ушундай зор баа берүү менен бирге, ага фольклористтик деталдуу изилдөөлөрүн арнайт. Ал манасчылардын өмүрүнө, чыгармачылыгына, алгачкы изилдөөчүлөр В.В. Радлов, Ч.Ч. Валихановдон тартып кийин совет доорундагы улуу-кичүү изилдөөчүлөрдүн ар бирине токтолуп тийиштүү бааларын берет. Мисалы, белгилүү археологтарыхчы А. Н. Бернштамдын «Манаска» арналган чыгармаларындагы каралган маселелерди анализдей келип мындай жыйынтыкка келет: «А.Н. Бернштам көтөргөн айрым жоболор талаш жана божомол экендигине карабастан, «Манас» эпосун изилдеп-үйрөнүү проблемасынын кеңири коюлушунда анын эмгеги зор экендигин моюнга алуу керек».

Саул Матвеевич Абрамзон өз изилдөөлөрүндө «Манастын» негизги окуяларынын сюжеттерин кыскача берип, аларга ар тараптуу анализ жасайт. Ошондой эле анын образдар системасына, элдүүлүгүнө, чыгыш дооруна жана ономастикасына кайрылып баалуу пикирлерди айткан.

КАРЛ РАЙХЛ (1943)

1943-жылы Германиянын Бавария жергесиндеги Байден шаарында төрөлүп, Мюнхен жана Монпелье шаарларында англис жана роман филологиясы боюнча адистикке болуп, француз тили боюнча да сынактан өткөн Карл Райхл (Karl Reichl) Кембриж университетинде билимин өркүндөткөн. 1971-жылы орто кылымдардагы англистердин диний поэзиясы боюнча докторлук диссертациясын (Ph.D), 1977-жылы философия боюнча докторлугун грамматика илиминен жактаган. Мюнхен, Бохум, Бонн университеттеринде иштеп, Гарвардда жана Иерусалим, Мэдисон, Париж шаарларындагы университеттерде лекциялар окуган. 1978–1988-жылдар ичинде Бонн университетинин Борбордук Азияны изилдөө тобунун мүчөсү катары иштер аткарган. Ал – Каракалпакстандын Бердах атындагы мамлекеттик университетинин ардактуу профессору, Түндүк Рейн-Вестфалия Илимдер академиясынын мүчөсү. К.Райхл англис тили жана орто кылымдардагы англис поэзиясы, түрк элдеринин акындык поэзиясы, эпостору жана дастандары боюнча 200 дөн ашык эмгектерин дүйнөнүн ар кайсы өлкөлөрүндө жарыялап, кыргыз, өзбек, казак, каракалпак, түркмөн, уйгур элдеринин эпикалык чыгармаларын англис жана немис тилдерине которгон. Ал өзбек, казак, каракалпак, түркмөн, түрк, кыргыз тилдерин атайылап үйрөнгөн, фарсы жана орус тилдерин да билет.

К.Райхлдын түрк элдеринин оозеки адабияты менен «Манас» эпосуна кызыгуусу студент кезинен башталып, В.Радлов жазып алган эпостун варианты бул иште ага чоң түрткү берген.

Белгилүү илимпоз Р.Кыдырбаеванын бөлүштүрүүсү боюнча манасчылардын мектептерине К.Райхлдын Шинжаң кыргыздарынын манасчылар мектебин кошуусу туура. Кытайлык кыргыз окумуштуусу М.Мамбеттурду да ушундай пикирде. Ошондой эле К.Райхл баатырдык эпостордун негизинде баатырдык жомоктор жаткандыгын да туура баамдайт. К.Райхлдын аталган эмгегинде айрымдары кыска, жоон тобу кеңири караштырылган мындай маселелер арбын. Алар азыркы түрк элдеринин эпикалык чыгармачылыгы үчүн мааниси чоң экендиги да талашсыз. Маселен окумуштуу түрк элдеринде эпикалык чыгармалардын, айрыкча дастандардын жана баатырдык поэмалардын аткарылыш өзгөчөлүктөрүн (ритуалдык аспектилер, угуучулар жана айтуучулар), жанрдык белгилерин (эпос, ыр жана проза, романдык эпос, баатырдык ыр жана баатырдык жомок), сюжеттик моделдерди, формулдук стилдердин көп түстүүлүгүн жана салттуулугун, импровизация маселесиндеги туруктуулукту жана вариативдүүлүктү, риторика, стиль, көркөм ыкмалар, персонаждар, мезгил жана мейкиндик сыяктуу түйүндүү маселелердин табиятын көптөгөн мисалдардын негизинде ынанымдуу жана таасын ачып берет.

К.Райхл 1985-жылы Шинжанда илимий сапарда болуп, Жусуп Мамай менен жолугат, кийин анын жазуусундагы «Манас» эпосун немис (бир том, 2014) жана англис тилдерине (эки том, 2014, 2015) которуп жарыкка чыгарат. 1995-жылы «Манас» эпосунун 1000 жылдыгын белгилүү мааракесине катышуу үчүн алгач ирет Кыргызстанга келет. 1999-жылы ЮНЕСКОнун колдоoсу менен 16 өлкөнүн илимпоздору катышкан «Дүйнө элдеринин эпостору» фестиваль-конференциясына келет да, ушул аталыштагы эл аралык ассоциациясынын вице-президенти болуп шайланат (президенти – Бексултан Жакиев, дагы бир вице-президенти – Якутиядан Александр Жирков). К.Райхл 2013-жылы Кыргыз каганатынын 1170 жылдыгына арналып, Бишкекте өткөрүлгөн эл аралык конференцияда Жусуп Мамайдын варианты боюнча «Манастагы» көөнө кыргыз тарыхы тууралуу баяндама жасайт. Булардын бардыгы анын «Манастын» Жусуп Мамай айткан вариантынын мыкты билерманы экендигин айгинелейт.

КЕБЕКОВА БАТМА (1935–2014)

Бүгүнкү күндөгү көрүнүктүү фольклористердин бири Батма Кебекова Кемин районунун Чоң Кемин айылында 1935-жылы туулган. «Кыргыз совет аңгеме жанрынын өсүш жолдору» аттуу темада диссертациялык ишин (1964) жактаган. Филология илимдеринин кандидаты.

Кебекова алгачкы чыгармачылыгын фольклористикадан баштаптыр. Туңгуч эмгектери «Курманбек» эпосунун варианттары (1961), «Эр Табылды» эпосунун (1963) жана «Кедейкан эпосунун идеялык-көркөмдүк өзгөчөлүгүнө (1964) кайрылып, бул иликтөөлөрдө айтуучулардын өздүк чеберчиликтери, эпикалык чыгармалардын идеялык түйүнү, көркөмдүк наркы, негизги өзгөчөлүктөрү талданат.

Окумуштуунун «Кыргыз совет аңгеме жанрынын өсүш жолдору» (Ф.: Илим, 1967) аттуу монографиясы автордун жөндөмдүү адабиятчылык жүзүн көрсөткөн олуттуу эмгектерден болуп саналат. Мында, кыргыз профессионал жазма адабиятынын алгач чыйыр сала баштаган 20-жылдардан 60-жылдарга чейинки мезгилдеги аңгеме жанрынын кантип башат алып, өсүп, калыптанышына чейинки процесстердеги ийгиликтер менен бирге кетирилген кыйла мүчүлүштүктөр ошондогу урунттуу аңгемелерге объективдүү кылдат анализ жүргүзүүнүн негизинде илимий-теориялык аспектиде мыкты чечмеленип берилген. Адабиятчы: «Проза жанры жаралыш, калыптаныш, өсүш эволюциясын ондогон жылдар бою басып өттү. Ошол аралыкта жетилди, сүрөттөө чеберчилигин арттырды. Натыйжада, оозеки чыгармачылыктын нугунда түзүлгөн кыргыз совет аңгеме жанры ириде орустун классикалык адабиятынын бай тажрыйбаларына таянуу менен алгачкы саякат, баштапкы тажрыйба болгон газеталык макалага же аңгемеге окшобогон орто заар чыгармадан «Асма көпүрө», «Бото көзгө» чейинки узак жолду басып өттү» – деп туура белгилеген.

Кебекова бул же тигил фольклордук мурастын ар башка аймактарда, бир канча тектеш элдерде айтылып калуу себептерин, таралыш өзгөчөлүктөрүнө кеңири токтолот. Ар бир элдин фольклордук чыгармасы өз өзүнчө баасын алат, ал эми түрк уруулары көчүп-конуп, аралашып жүргөн мезгилде түзүлгөн маданий мурастар орток деп таанылат. Буга «Коркут-ата» чыгармасынын азербайжан, түркмөн, башкыр, казак, кыргыздарда орун алышы күбө.

Эмгекте «Искендер Зулкарнайн», «Көбөк», «Кубай-кус», «Ак Көбөк», Кара Көбөк», «Талым кыз менен Көбөктүн айтышы» сыяктуу чыгармалардын окшоштуктары, бөтөнчөлүктөрү да каралат. Чыгармалардагы жалпылык Кебекова тарабынан элдердин байыркы учурда бир аймакта жашап, турмуш-тиричилик шартынын, географиялык чөйрөсүнүн, этникалык түзүлүшүнүн, этнографиясынын, тилинин, көркөм ойлоосунун жакындыгы менен түшүндүрүлөт. 

Автор көп фольклордук фактылардын, тарыхый санжыралардын негизинде Алтын Ордо, Ногой ордосунда түзүлгөн тарыхый окуяларга, маданий мураска белгилүү даражада кыргыз урууларынын да катышы болгондугун далилдейт. Изилдөөчүнүн фольклордук материалдарды тарых менен байланыштырып анализдөөсү иштин сапатын жогорулатып, ары кызыктуу кылып отурат. Илимий эмгектин кыргыз, казак маданий коомчулугу үчүн пайдасы зор.

Ушуга удаа эле Б. Кебекованын «Кыргыз-казак акындарынын чыгармачылык байланышы» (1985) деген экинчи китеби жарык көрөт. Монографияда эки элге кеңири таанымал кези келгенде айтыша, тартыша кетип, бирок бири бири менен алака катышта, сый мамиледе жүрүшкөн Чөжө, Катаган, Сүйүмбай, Эсенаман, Мыйкөт, Калмырза, Сарбас, Жамбыл, Токтогул, Калык, Кенен, Осмонкул, Ысмайыл ж. б. көптөгөн көрүнүктүү эл ырчылары жөнүндө айтылат.\

  1. Кебекова кийинки учурларда акындар чыгармачылыгы боюнча үзүрлүү иштеди. Натыйжада, Кыргыз адабиятынын тарыхы аттуу 7 томдуктун (Б., 2002) 4-томуна Алдар Көсөө, Чөжө, Калыгул, Арстанбек, Эсенаман, Солтобай, Сартбай, Жаныш, Найманбай, Ботобай, Наркүл, Калмырза, Жаманкулга окшогон ондогон акындардын көлөмдүү портреттерин, 3-томуна эпостор баштаган баалуу бир катар фольклордук иликтөөлөрдү жазып берди. Ушу эле иштер кыскача жазылып «Кыргыз адабиятынын тарыхына» (Энциклопедия) кирди.

Окумуштуу ушул күндө да фольклор жана акындар чыгармачылыгынын көп тармактуу жанрларынын үстүндө байсалдуу эмгектенүүдө. Анын кайсыл гана эмгектерин албайлы ошол проблеманы башатынан тарта чечмелеген олуттуулугу, материалдарынын мазмундуу, байлыгы, текстологиялык жактан такталган иреттүүлүгү, ой жүгүртүүлөрүнүн, чыгарган тыянактарынын калыстыгы менен айырмаланат.

Жыйынтыктаганда, Батма Кебекованын көрүнүктүү фольклорист акындар чыгармачылыгы боюнча албан иштерди жасаган адис окумуштуу катары кыргыздын фольклористика илиминдеги орду чоң.

МИФТАКОВ КАЮМ (1882–1949)

Каюм Мифтаков 1892-жылы Уфа губерниясынын Златауст уездиндеги азыркы Башкырстандын Салават районундагы Насибаш айлында көп балалуу кедей-дыйкандын үй-бүлөсүндө туулган. Каюм Мифтаков 1911-жылы медресени ийгиликтүү бүтүрөт. Окуусун бүткөндөн кийин 1911-1919-жылдардын аралыгында Каюм Кустанай, Семипалатинск, Торгай, Жети-Суу өрөөндөрүндө мугалим болуп иштейт. Байда ары койчу, ары кызматчы, балдарды кат таанууга үйрөтүп жүргөн эле жылдары казактын миңдеген макалдарын жазып алып, айрымдарын жатка айткан. Каюм ушул жылдары казак элинин оозеки чыгармачылыгын кеңири өздөштүрөт.

Кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгына кызыгуусу да мугалим болуп иштеп жүргөн учурунан башталат. 1916-жылкы көтөрүлүштөн кийин Каюм Синцзяндагы качкын казак, кыргыздар менен таанышат. Алар ысык-көлдүк арык тукуму Кыдык Бердаалы уулунан «Карга балапандары», «Кыргый менен үкү» деген тамсилдерди жазып алган. Ошол адамдардын айтып берүүсү менен ал кыргыздын бай оозеки чыгармачылыгынын байлыгы, «Манас», «Семетей» эпостору Каюмдун Кыргызстанга келүүсүнө себеп болгондугу жөнүндө өмүр баянында баса көрсөтүлгөн (инв.96, 16-бет).

Каюм Мифтаковду кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгын биринчилерден болуп жыйган жыйноочу катары Сагымбайдан «Манас» эпосунун жазып алууну баштаган, Тянь-Шань менен Талас, Түштүк өрөөнүнөн, оозеки чыгармалардын көп түрлөрүн чогулткан.

Төрт-Күл мектебинин алдында уюшулган ийримдин иш планы, максаты менен бирге «Кыргыз адабиятын жыйноо жолдору» деген колдонмону Мифтаков ошол эле 1921-жылы күз айында түзүп чыгып, аны бир жылдан кийин тактап да көргөн. 

Кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгын жыйноодо Мифтаков «Манас» эпосуна бөтөнчө маани бергендиги белгилүү. Кыргыздар менен биринчи таанышканда берилип уккан чыгармасы да «Манас» болгон. Манас Таластан чыккан деген элдин ишеними да Мифтаковду ойлонткон. Таласка барып Мифтаков «Манас» эпосуна байланышкан алгачкы маалыматтарды угуп, айрымдарын кагазга түшүргөн, көңүлүндө да кармаган. 

 «Манасты» жазып алууну уюштургандан кийин Мифтаков Ат-Башы, Орто-Сырт, Ак-Сай, Арпа жайлоолорунда, Нарын, Кочкор өрөөндөрүндөгү айыл-кыштактарда болуп, элден оозеки чыгармаларды жыйноону берилгендик менен улантат. Чогулткан чыгармалары тематикалык, идеялык, мазмун, жанрдык түр жагынан да бай экендигин канааттануу менен белгилөөгө тийишпиз, К. Мифтаковдун кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгын жыйноодогу чоң салымы мына ушул Нарын экспедициясы чогулткан материалдар менен толук көзгө көрүнөт. «40тан ашык эл адабиятынын түрлөрү табылды» (инв. № 159, 37-бет), – дейт К. Мифтаков.  

Жалпысынан Нарын экспедициясында жыйналган материалдарды байкап көрсөк айтып берүүчүлөр негизинен таланттуу акын-ырчылар болушкан. Кийин элге жазмачы-акын, ырчы жана манасчы катары таанылган Тоголок Молдо менен Молдобасан Мусулманкул уулу оозеки чыгармачылыктын бир нече түрү менен жанрын айтып беришкен. «Үлпүкан» деген ашыктык, «Качкан кыз» жана санат ырлары Тоголок Молдодон, «Салтанаттын кошогу» Молдобасандан жазылган. Дагы бир мүнөздүү учур аталган жазмачы-акын менен ырчы-жомокчудан айрым эпостордун варианттарын, үзүндүлөрүн да Мифтаков биринчилерден болуп кагаз бетине түшүргөн. Тоголок Молдо эпостун «Семетей» бөлүгүнөн Семетейдин Айчүрөккө барганын, Молдобасан Мусулманкул уулу «Жаныш-Байыш», «Эр Курманбек» жомокторун айтышкан. Семетейдин окуясы 1838, «Жаныш-Байыш» – 3500, «Эр Курманбек» – 2633 ыр сабынан турат. Нарын сапарында К. Мифтаков 1200дөн ашык макал, лакаптарды жыйнаган.

Мифтаков Нарын экспедициясында оозеки чыгармачылыктын кайсы гана жанры менен түрү болбосун, бардыгын жазып жана өзүнүн карамагындагыларга жаздырып алууга аракеттенген. Комузга коштолуп чертилген «Комуз күүсү» деген бир нече күү кайрыктарынын ыр түрүндөгү тексттерин да оозеки чыгармачылыктын башка түрлөрү жана жанрлары менен бирдикте жыйнагандыгын өзүнчө белгилөөгө болот.  

 Мифтаков түшүндүрмө катында 20-жылдардагы кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгын жыйноодогу биринчи экспедициянын ийгиликтери нарындык партиялык-советтик уюмдардын жардамы менен жүзөгө ашкандыгын белгилеген.

АБДЫРАХМАНОВ ЫБЫРАЙ (1888–1967)

Табиятында сөз өнөрүнө шыктуу Ы. Абдырахманов кыргыз элинин оозеки жашап келген рухий маданиятын, ички жан дүйнөсүн жат билген. Ушундан улам анын кыргыз маданиятындагы ишмердүүлүгү ар тараптуу, көп кырдуу, энциклопедиялык мүнөзгө ээ. Ал кыргыз фольклору боюнча атайлап изилдөө жүргүзүп, монографиялык мүнөздөгү эмгектерди жазбаганы менен «Манас» эпосунун айрым маселелери боюнча өз ой-пикирин айтып, жеке көз карашын билдирүүгө аракеттенип, эпостун айрым варианттары боюнча үзүндүлөрдү басмага даярдап, бир нече китепчелерди чыгарды. «Манас», «Семетей» жана «Сейтек» эпосунун варианттарынын прозалык текстин даярдады, түшүндүрмө сөздүктөрдү түздү.

1941-жылы «Советтик адабият жана искусство» журналынын 3-санына «Манастын кайсы кылымдарда болгону тууралуу» деген макаласын жарыялайт. Бул кыргыз фольклористикасында «Манас» эпосун изилдөө боюнча жазылган алгачкы макалалардан. 

Абдырахманов Манаска таандык белгилердин ушу күндө да көп экенин айтуу менен Манастын тарыхта чыныгы болгондугун ырастагысы келет. Андай белгилер катары Ак Куланын таш акырын, таш мамыны, ордо аткан жерлерди, ашта казылган кемегенин ордун атап, Манас менен кырк чоронун наамында айрым шаарлар (Кутубий, Бабакары, Санжы, Бай ж. б.), Кулжа шаарынын чыгыш тарабында Манас атындагы суу бар экенин айтат. Ушул оюн бекемдөө үчүн Кошой жөнүндө эл ичинде айтылган улама сөздөргө, маалыматтарга токтолот. Кошойдун Ат-Башыда тургандыгы, Кошой-Коргон, Кошойдун Кара-Тоосу, Ала тоодогу ордо атылган жер, кыргыз менен Алты шаа уйгурунун ортосундагы үзүлгөн мамилени Кошойду жөнгө салгандыгы жөнүндөгү эл оозунда кеңири айтылган уламалар, «Эр Кошойдун жолун берсин» деген элдик бата Манастын тарыхта болгондугун төгүндөбөйт деген ойдо. 

Ыбырайым Абдырахманов «Манас» эпосун жазып алуу менен бирге эле, анын ар кандай варианттары боюнча белгилүү эпизоддорду басмага даярдап, элдин калың катмарына жеткирип, пропагандалоонун үстүндө да эмгектенген. 1940–1941-жылдарда «Манас» сериялары деген ат менен басылган «Манастын балалык чагы», «Манастын өлүмү», «Алооке хан», «Макел дөө», «Каныкейдин жомогу», «Үргөнч», «Семетейдин Букардан Таласка келиши» деген китепчелерди Ы. Абдырахманов түзүп, басмага даярдаган.

Абдырахманов Илим изилдөө институтуна келгенден тартып кыргыз тарыхы, этнографиясы менен фольклорунун мыкты билерманы катары илимий кызматкерлерге өзүнүн баалуу кеп-кеңешин берип, консультанттык да кызмат көрсөткөн. Айрыкча «Манас» эпосунун варианттарын, алардын ортосундагы ар кандай окшоштуктар менен айырмачылыктарды ачык-айкын, так ажыраткан учурунда Ы. Абдырахманов гана болгон экен. Анын мындай сапатын жазып калтырган кол жазма материалдары, эмгектери ачык көрсөтүп турат: «Макал, ылакап, месел сөздөрдөн билбегеним болбосо керек деп ойлойм. Казак, кыргыз, калмак, өзбек, уйгур элдеринде өткөн окуяларды жана алардагы белгилүү кишилерди күдүксүз билем. Кандай окуялар айтылбасын билбей карап калбайм, бир четин айтып кире алам» (инв. 489/2061, 3–4) – деген. Дегинкиси ал кыргыз жана коңшулаш элдердин тарыхы менен санжырасынан, маданиятынан кеңири кабардар болгон. Ыбырайым менен кыйла жыл бирге иштешкен калемдеш курбусу академик Константин Кузьмич Юдахин аны «тирүү энциклопедия» деп атаса, учурунда адабиятчылар Т. Байжиев менен 3. Бектенов: «…ал (Ы. Абдырахманов. И.) кыргыздын тилчи, адабиятчы, фольклорист жана тарыхчыларына жандуу сөздүк катары кызмат кылып келе жатат» – деп жазышкан. Кыргыз адабияты менен фольклорун изилдөөдө көп эмгек сиңирген белгилүү адабиятчы М. И. Богданова да өз кезегинде Ы. Абдырахмановдон ар кандай материалдарды алып, оозеки кеп-кеңештерин угуп, аларды өз ишине кеңири пайдалангандыгын айтат (инв. 1389, 41). 

… 1946–1950-жылдардын аралыгында Сагымбай, Саякбай, Тоголок Молдо, Шапак, Багыш, Мол-добасан, Жаңыбай, Жакшылык жана өзүнүн варианттарынын сюжетин кара сөз менен жазып берген.  

Ал манасчылар Саякбай Каралаев, Шапак Рысмендеев, Жаңыбай Кожековдун варианттары боюнча «Манас» эпосундагы айрым бир эпизоддорду, сүрөттөөлөрдү бөлүп алып, аларды өз ара салыштыра ыр аралаш кара сөз менен жазган. «Манастын күмбөзү», «Бакай», «Абыке, Көбөштүн кылыгы» деген кол жазма материалдардын өзүнчө тобу буга мисал. «Манаска» байланыштуу «Ак шумкар», «Бакайды көргөндөр» өңдүү чакан элдик уламаларды жазган.

  «Манас» эпосун ар тараптуу изилдеп үйрөнүүдө, айрыкча, эпостун өнүгүш тарыхын, анын байыркы мотивдерин чечмелеп түшүндүрүүдө «Манас» эпосунун түштүк варианттары жөнүндөгү материалы (инв. 612а/ 1562) өзгөчө мааниге ээ. Кол жазмадагы маалыматтарга караганда 1952–1953-жылдар чамасында жазган. Ы. Абдырахманов түштүк кыргыздарынын өкүлдөрү (көпчүлүгү Ноокат районунан) Ташматов Досу, Көлбаев Мурат, Ташымбетов Эргеш, Султанов Жумабай сыяктуу он эки айтуучунун берген маалыматынын негизинде эпостун варианттарына мүнөздөмө берет. «Манас» эпосу түштүк жергесинде кыска ыр же кара сөз окуялардын сүрөттөлүшү, негизги каармандар түндүк манасчылардыкынан анча көп айырмаланбайт. 

Ошентип, «Манас» эпосунун варианттарын жыйноо, аны жарыкка чыгарып, изилдөө багытында Ы. Абдырахманов аябагандай зор эмгек сиңирген. 

(1837–1918)
РАДЛОВ ВАСИЛИЙ ВАСИЛЬЕВИЧ

Василий Васильевич (Фридрих Вильгельм) Радлов (1837, Берлин – 1918, Петроград) – орустун Чыгышты изилдөөчү белгилүү окумуштуусу, илим дүйнөсүндө кеңири таанымал түрколог, этнограф, археолог.

Жалпы китептер

Диссертациялар

Суроо: Туулга деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Туулга жоокердин ок өтпөс баш кийими. Согуштук туулга алгачкы коомдо эле пайда болуп, жыгач, чырпык, териден жасалган. Эң байыркы жез, алтын туулга Месопатамияда (биздин заманга чейин 3 миңинчи жылгатаандык) табылган. Байыркы Египет, Вавилония, Ассирия, Римде ар кандай формада (чулу куюлган, майда-майда шакекче сыяктуу чынжырлардан жыш туташтырылып) коло, темир
туулгалар жасалган. Туулганын ичинен башка жумшак болсунүчүн кездемеден же кебезден ичмеги болгон да, сыртын окөтпөс экенин билдирбеш үчүн кээде булгаары менен тыштаган. Орто кылымдарда туулгага бетти, моюнду калкалай турган
бөлүктөр кошулуп түзүлүшү татаалданган. Орустар туулганы X—XVII кылымдарда кол- донгон. XVII кылымдан баштап туулга жасалгалуу баш кийимге айлана баштаган. Кыргыздын озеки чыгармалары- на караганда туулганы байыркы замандан бери эле башка калканчы катары колдонушкан. Бирок кыргыздардын пай- далангаи туулгаларынын кенен, так сүрөттөмөсү илимге белгисиз. Эпосто бул жоо кийиминин эмнеден жасалары айрым деталдары эскерилгени менен кенен сыпаттоо жок, ал болоттон («Болоттон кылган туулга») жасалары, маңдайында
жана эки капталында кулактарды калкалаган (кулакчын) жапкыч китептери (ортосу томпогой тегерскче) болору айтылат.

Суроо: Алпкаракуш деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Алпкаракуш(Алпкаракуш сүрү бар). — (байыркы түркчө алп — 1. «баатыр»,
«эр», «каарман», 2. «Кайраттуу», «эр жүрөк, тартынбас», «өткүр», кара куш — «бүркүт») — эпосто укмуштуу кереметке ээ, аябагандай зоркуш. Байыркы коло кылымында эле Борбордук Азиядагы элдер колдоочулук керемет күчкө ээ куш катары бүркүткө сыйынышканы белгилүү «Бүркүт молчулуктун жана бакыттын залогу катары малчылык жамааттын эң жогорку колдоочусу катары зсмандын ырайымдуулук күчүн алып жүрүүчү болуп эсептелген» (А. П. Окладников). Бүркүттү жеке кыргыздар түпкү ата-бабаларынан бери карай ыйык эсептебестен, «дүйнөнҮн көпчүлүк элдеринде бүркүт асмандын өкүмдары, ал эми кыйла өнүккөн диндерде асман
өкүмдарынын (Зевсдин) жандоочусу» болуп саналат. Демек, Алпкаракуштун образы алгач жакшылык кылуучу асмакдын ээси катары пайда болгон. Башкача айтканда, Алпкаракуштун Манастын үстүндө айланып учуп жүрүшү анын асмандын (асман дүйнөнүн бардык элдеринде эң башкы, эң жогорку культ) колдоосуна ээлигин символдоштурат. Эпосто алпкаракуш бүркүт маанисинде эмес, сырдуу, кереметтүү, касиеттүүлүк сапаты бар, өзгөчө зор канаттуу катары кабылданат.

Суроо: Коломсок деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Коломсоккалың булгаарыдан, же төөнүн терисинен түбү куушураак, ооз жагы кең кылып жасалган, ичи көңдөй жаанын огун салуучу куту — баштыкча. Саадак деп да айтыла берет. Сырты ээсинин коомдук абалына жараша, алтын,
күмүш, асыл таш же жез ж. б. менен көөрчөгөлөнүп кооздолгон. Жаа кабы ж. б. турманы менен жалпысынан саадак деп да аталгандыктан, коломсок көбүнчө жебенин кабы деген мааниде кеңири колдонулган. Коломсок, саадак ийинге кайчылаштырылып асынылган, же курга өз-өз алдынча бекитилген. Мындай учурда коломсок жоокердин сол капталында, саадак оң капталында жайгаштырылган.

Суроо: Керме деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Кермебири-биринен көп алыс эмес тигилген эки боз үйдүн ортосуна эки учун түндүктөн түшүрүп керегеге, же керегенин баш лсагына үзүктүн алдынан өткөрүп бекитилип, кээде атайын орнотулган эки мамынын аралыгына,
учтарын мамынын баш жагына байлап тартылган аркан. Аркан жерден 1,5—2 метр (алды жагынан байлоодогу ат нары-бери өтө алгыдай болуп, бийик өйдө көтөрүлүп туруу шарт. Сөздүн теги жалпы эле белгилүү аралыкка тартылган жип, же аркан ж.
б. менен тектеш, Бирок эпосто «керме» негизинен ат байлоого арналган аркан катарында гана кезигет. Кермеге адатта, суутка коюлган, таң ашырылган ат байланат. Коп адамдар конокко келсе аттары кермеге байланышы мүмкүн. (Уй байлоочу керме да эскерилет. Бирок анын курулушу башка, мисалы, жерден
бийик көтөрүлүп туруу зарылдыгы жок).

Суроо: Нөкөр деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Нөкөр (монг. нөкүр) — 1. Хандын төрөнүн кызматчысы. 2. Ханышалардын, төрө айымдардын коштоп жүрүүчү кыз-келиндери (свита). 3. Эпосто эпикалык баатырлардын, кандардын үзөнгүлөш жолдоштору (соратниктери), жан жигиттери.

Суроо: Туу деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Туу уруунун, элдин, мамлекеттин, аскер бөлүктөрүнүн, кандын, баатырдын ж. б. атайын белгиси — символу. Ал көбүнчө бир же бир нече түрдүү түстөгү кездемеден, белгилүү өлчөмдө, бетине эмблема түшүрүлүп жасалат да, бир жагынан узундугу 2—2,5 м. жумуру жыгачкы — таякка (асабага) бекитилет, Кээде кездемедеи башка нерселерден да жасалып, туунун милдетин аткарган белги болушу мүмкүн. Мисалы, Чынгыз- хандын тогуз буттуу ак түстүү учу бириктирилген тогуз найзага тогуз ак айгырдын жалы байланып жасалган. Ошондой эле ушул түрдө анын кара туусу болгон да, ага кара айгырлардын жалы байланган. Ак туу Чынгызхандын ордосунда тынчтык күндүн белгиси катары турган, кара туу жортуул мезгилинде көтөрүлүп, коркутуучу сүр — айбатты билгизген. Дегинкисин айтканда, жеке
монголдор эмес, байыркы элдердин көбү (кездеме чыга электе) тери, кыл ж. б. ушуга окшогон нерселерди туу катары пайдаланышкан. Мисалы, «Шахнамеде» ажыдаар падыша Заххокко каршы күрөшкөн темир уста Кава алжапкыч терисин туу кылып
көтөрүп чыгат. Байыркы түрк-монгол элдери кылды (жаныбарлардын жалын, куйругун) туу катары пайдаланганын сөздүн этимологиясы (түг-туг туу-түк, жүн) да көрсөтүп турат. Туу алгач Кытай, Индия ж. б. байыркы чыгыш өлкөлөрүндө
пайда болгон. Туу жөнүндөгү түшүнүк кыргыздаргл байыркы мезгилдерден бери карай белгилүү. Буга «Манас» эпосунда бу түшүнүктүн адаттагы көрүнүш каары кеңири орун алышы жана көптөгөн түрлөрүнүн милдеттеринин эскерилиши күбө.
Мисалы, Ногойдун кызыл туусу, Көкөтөйдүн ашында аса белгиси катары көтөрүлгөн көк туу ж. б. Ошондой эле ар бир аскер бөлүгүнүн өзүнө таандык туусу болгон Чоң казатка кол аттанганда ачык сүрөттөлөт. Эпос боюнча жүз миң колдун башчысы бек, анын белгиси — туу. керней, он миңдин башчысы — туман башы, анын белги- си — байрак, сурнай. Жоого аттанганда тууну алып жүргөнгө эр жүрөк, ишеничтүү аскер дайындалган. Салгылашуу учурунда кошунга дем-күч берүү максатында туу жоокерлерге алыстан көрүнүп тургандай бийик дөңсөо жерге орнотулган. Туунун душмандын колуна түшүшү жеңилгенге тете болгон, ошондуктан ал ыйык сакталган. Тынчтык мезгилиндеги көп эл чогулган жыйын, той- тамашада ар бир уруу өз туусунун айланасында топтолушкан. Адам каза болгондо жашына жараша анын боз үйүнүн жанына же түндүгүнө кара, же көк туу сайылган.

Суроо: Аалы жаннат деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Аалы жаннат кудуреттүү бейиш,  же жыргаал бейиш маанисинде.

Суроо: Аалы шейит деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Аалы шейитчыныгы шейит анык шейит маанисинде (шейит болду деп эсептелүүчүлөрдүн арасындагы эң ардактуусу). 

 

Суроо: Абжоор деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Абжоор митайым, эки жүздүү, куу. Абжоор сөз — бузуку сөз.

Суроо: Алеңгир жаа деген сөз эмнени түшүндүрөт? 

Жооп: Алеңгир жаа —Алеңгир жаа, сыр жебе. 1. Алеңгир-бүлүк, уруш-жаңжал, кыйынчылык, мүшкүл, талкалап кыйратуу, шаштысын кетирүү, алек кылуу,  бүлүк салуу. 2. Алеңгир жаа — Жаанын жасалыш формасы жактан айырмаланган өзгөчө түрү же баатырлар колдонууга ылайыкталып атайын жасалган  жаа (эпосто алеңгир жаанын эмнеден жана кандай жасалышы чечмеленбейт, ошондой эле формалык көрүнүш белгилери да сыпатталып, кылыч, найза, айбалта, мылтык ж.б. куралдар сыяктуу кеңири сүрөттөлбөйт), балким андай жаа чоңдугу, жаагынын катуулугу, башка көрүнүш белгилери боюнча айырмаланар. 3. Кыйратуучу, коркунучтуу, сүрдүү жаа.

Суроо: Алмабаш деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Алмабаш баран атканы. 1. Бараң (к. бараң ) мылтыктын түрү. Эпосто форма түзүлүшү чечмеленбейт. Контекстеги берилген маңызга караганда баатырлар урунууга ылайыкталган, өзгөчө мылтыктын  бир түрү. 2. Кээде баатырлардын урунган мылтыгына берилген энчилүү ат катары да айтыла берет.

Суроо:  Маңгыт деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Ар түрдүү журттан баш болгон, Маңгыт менен калча бар. Кыргыз, өзүбек башка элдердин ичиндеги уруунун аты. Түндүк Кавказда жашаган ногой эли да илгери маңгыт аталган экен. 16-кылмда тажик тилинде жазылган Мажмуат-таварихта 92 уруу аталган. Ошонун ичинде маңгыт да айтылат.

Суроо:  Калча  деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: 1) Коңурбайдай Калчаны, Кечилдин каны кылыптыр. — (мон. Гал — “от”, галча  — “отту тескөөчү”) — 1. Шаман дининдеги монголдор ар кандай маанилүү иштерди аткарарда: аңчылыкка, жортуулга чыкканда, отко, табынышкан. Аны башкарган адамды “галча” аташкан, кийин монголдор ламаизм динине өткөндө галчалар кечилдердин башчысы болгон. 2. Эпосто жогоркудай жагдайга байланыштуу Коңурбайдын туруктуу эпитеттеринин бири — Калча делип берилет. 

2) Калың калча көп журтум. — (таж. гарча —”тоолуктар”) — 1. Тоолук тажиктер. 2. өтм. Түрү сууук. Эпосто Оогандын ханы Шооруктун эли. Кээ бир варианттарда калмакча, тажикче эки башка сөз катары кабыл алынып чаташуулар учурайт.

Суроо:  Кал  деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Казылган кал ороодой — Төрт бурч кылып казылган чоң ороо.

Суроо:  Как чеке  деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Арга болор жери жок, А да мендей как чеке. 1. Маңдай сөөгүнүн териси каткансып турган жылкы (асыл тукумдугунун, күлүктүгүнүн белгиси). 2. Арыктаган мал. 3. өтм. Таалайы тайган адам, шор маңдай. 4. Жылкынын оорусунун аты.

Суроо:  Дуба  деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Жерге дуба салганы — (ар. дуба  — чакырык, өтүнүч) . 1. Жардамга чакыруу. 2. Жалынуу, тиленүү, өтүнүч. 3. Намаз. 4. Өлгөнчө арнап куран окуу. 5. Сыйкыр окуу, дарым.

Суроо:  Теңиз канжар мизи экен  деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Эки миздүү канжар.

Суроо:  Таш сайынган  деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Кытай, монголдордун бөркүнө койгон төрөлүк белгиси.

Суроо:  Бөрк  деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Баш кийим, тебетей.

Суроо:  Бөрү жолдуу  деген сөз эмнени түшүндүрөт?

Жооп: Бөрү жолдуу. 1. Жолдуу, жолу ачык, ар дайым болуп, ар бир башталган иши, аракети ийгиликтүү болгон адам. 2. Жолдон жолу болуп, дайым олжо алган адам.